روشنفکری از منظر قرآن

1- مقدمه

اصطلاح روشنفکری چندین دهه است که در ایران رایج شده است. فارغ از تعریف دقیق این اصطلاح، بسیاری از افراد یا گروه‌هایی که چندان تمایلی به دین و قوانین الهی ندارند پشت آن مخفی شده‌اند. در واقع، بسیاری افراد و گروه‌های دین‌گریز، خودشان را روشنفکر معرفی می‌کنند تا بلکه دین‌گریزی خود را موجه نشان دهند. متاسفانه اخیرا سطح تعریف روشنفکری حتی تا حد سلبریتی تنزل یافته است. به برخی افراد جامعه هم چنین تلقین شده است که وقتی می‌بینند فردی قوانین و شعائر دینی را با اتکاء به معلومات سطحی و استدلالات ضعیف خود نقد می‌کند و حتی به سخره می‌گیرد، بگویند او عجب فرد روشنفکری است! به همین جهت، یکی از ابزار استعمارگرانی همچون انگلیس و آمریکا برای تحت سلطه قرار دادن کشورهای اسلامی همچون ایران، تقویت جریان‌ها و افراد دلباخته و شیفته غرب تحت عنوان روشنفکری است. آنها را در رسانه‌های خود تبلیغ و تمجید می‌کنند، به بهانه‌های مختلف به آنها انواع جایزه‌های ادبی، هنری، اجتماعی و سیاسی می‌دهند و چنین القاء می‌کنند که آنها در صورت قدرت یافتن منجی مردم خواهند بود.

این یک اصل عقلایی برای هر فرد مومنی است که ملاک صحت اندیشه و عمل هر فرد یا گروه و جریانی، انطباق آن بر قرآن و سیره ائمه اطهار (ع) است. فلذا بایسته و شایسته است که برای یک جامعه دینی، روشنفکری را هم در مدار دین و قرآن تعریف کنیم. بر همین اساس، شاید بتوان گفت که نزدیک‌ترین و جامع‌ترین واژه زیبای قرآنی برای "روشنفکر"، عبارت "اولوالالباب" یعنی "صاحبان خرد یا خردمندان" باشد. آنقدر اولوالالباب نزد خداوند قدر و منزلت دارند که گویی قرآن مختص به آنها نازل شده است، آنجا که می‌فرماید: كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيكَ مُبَارَكٌ لِيدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ (ص/29، اين کتابي است پربرکت که بر تو نازل کرده‌ايم تا در آيات آن تدبر کنند و خردمندان متذکر شوند).

2- معیارهای قرآنی روشنفکران

حال سوال آن است که چه کسانی خردمند یا روشنفکر واقعی هستند. با استفاده از آیات قرآن، چندین معیار ایجابی و سلبی برای روشنفکران واقعی قابل استنتاج هستند که در اینجا به بعضی از آنها اشاره مختصری می‌کنیم.

1-2 تفکر در خلقت و ذکر خالق

روشنفکران مدام در خلقت جهان تفکر و مداقه می‌کنند و نشانه‌هایی از وجود خداوند را در آن می‌بینند. قرآن، این ویژگی را مختص خردمندان واقعی می‌داند. إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَ اخْتِلَافِ اللَّيلِ وَ النَّهَارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ (آل عمران/190، مسلما در آفرينش آسمانها و زمين و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌هایي براي خردمندان است). علامت درست اندیشیدن روشنفکران در جهان خلقت، اقرار قلبی به خالقیت خداوند و باور داشتن به هدفمند بودن خلقت آسمان‌ها و زمین است. الَّذِينَ يذْكُرُونَ اللَّهَ قِيامًا وَ قُعُودًا وَ عَلَى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (آل عمران/191، همان‌ها که خدا را در حال ايستاده و نشسته، و آنگاه که بر پهلو خوابيده‌اند، ياد مي‌کنند و در آفرينش آسمان‌ها و زمين مي‌انديشند. بار الها اينها را بيهوده نيافريده‌اي. منزهي تو ما را از عذاب آتش نگاه دار). در این آیه، خصوصیت دیگر خردمندان را ذکر دائمی خالق جهان در تمام حالات و لحظات خود می‌داند. البته این ذکر دائمی بصورت نهادینه و خودجوش و نه تصنعی است و در واقع نتیجه و پیامد تفکر دائمی در خلقت جهان می‌باشد.

گفتنی است یکی از ابزار قوی و موثر برای تفکر در جهان خلقت، کنکاش علمی در عرصه‌هایی همچون علوم فیزیک، نجوم، شیمی، ریاضی و پزشکی می‌باشد. در واقع، یکی از فواید و آثار منطقی چنین علومی باید تفکر در خلقت و ذکر خالق باشد. در اینصورت است که این علوم ابزاری برای سعادت صاحبان آن و جامعه آنان خواهند بود و شایسته صفت اسلامی و الهی می‌باشند. در غیر اینصورت، این علوم حتی ممکن است به ابزاری برای شقاوت دنیوی و اخروی صاحبان آن تبدیل شوند.

2-2 حق‌شنوی و حق‌گرایی

یک روشنفکر و خردمند واقعی، حرف حق را با دقت می‌شنود و آن را می‌پذیرد و در مرحله بعد به آن گرایش می‌یابد و عمل می‌کند. از اینرو، یک روشنفکر باید اقوال مختلف را با توجه و دقت استماع کند و سپس بهترین آنها را که به حق و حقیقت نزدیکتر است تبعیت و پیروی نماید. ... فَبَشِّرْ عِبَادِ - الَّذِينَ يسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولَئِكَ هُمْ أُولُوالْأَلْبَابِ (زمر/17-18، پس بندگان مرا بشارت ده. همان کساني که سخنان را مي‌شنوند و از نيکوترين آنها پيروي مي‌کنند آنان کساني هستند که خدا هدايتشان کرده و آنها خردمندانند). دو شرط استماع و تبعیت در این آیه بسیار دقیق و اساسی هستند. یک روشنفکر باید هم اقوال را خوب بشنود و در آنها تفکر کند و هم به بهترین اقوال به شایستگی عمل نماید. بعضی مدعیان مصطلح روشنفکری ژست شنیدن سخن دیگران را به خود می‌گیرند ولی در واقع آن سخنان را استماع نمی‌کنند. حتی بعضی دیگر، تا یک مطلب دینی و الهی به گوششان می‌خورد چهره در هم می‌کشند و به وادی استهزاء و تمسخر وارد می‌شوند.

3-2 دوری از طاغوت‌ها

یک ویژگی سلبی روشنفکر قرآنی آن است که از طاغوت‌ها و مستکبران دوری می‌کند. اصلا مگر می‌شود یک روشنفکر صفات ایجابی تفکر در خلقت، یاد خالق و حق‌گرایی را دارا باشد و در عین حال از طاغوت‌ها و ظالمان که در مقابل خالق گردن‌کشی می‌کنند و به مخلوقات ظلم می‌کنند دوری ننماید. قرآن بندگان خردمند را گریزان از طاغوت‌ها می‌داند. وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يعْبُدُوهَا وَ أَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ (زمر/17، و کساني که از عبادت طاغوت پرهيز کردند و به سوي خداوند بازگشتند، بشارت از آن آنهاست پس بندگان مرا بشارت ده). در این آیه از عبادت طاغوت صحبت شده است چرا که اگر کسی بداند طاغوت در برابر خدا طغیان کرده است و در عین حال از او دوری نکند و حتی از او پیروی نماید در واقع آن طاغوت را بجای خدا معبود خود قرار داده است. امام صادق (ع) می‌فرمایند من اطاع جبارا فقد عبده (مجمع البیان، کسی که اطاعت جباری را کند او را پرستیده است). علیهذا، آیا می‌توان افراد یا جریان‌هایی که شیفته، مسحور و بنده طاغوت بزرگ یعنی آمریکای مستکبر و ظالم هستند را خردمند و روشنفکر نامید؟

4-2 اخلاق و تقوی

روشنفکران قرآنی باید متخلق به محسنات اخلاقی باشند و از سیئات اخلاقی دوری کنند. ویژگی‌هایی همچون وفای به عهد، نشکستن پیمان، خدا ترسی، صبر، اقامه نماز، انفاق و نیکی کردن در آیات 20 تا 22 سوره رعد برای خردمندان بیان شده‌اند. در همین راستا، توصیه و دستور قرآن به روشنفکران، تهیه زاد و توشه برای آخرت و رعایت تقوای الهی است. وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يا أُولِي الْأَلْبَابِ (بقره/197، و زاد و توشه تهيه کنيد، که بهترين زاد و توشه، پرهيزکاري است و از من بپرهيزيد اي خردمندان).

از خداوند متعال مسئلت داریم همگی ما را جزو خردمندان و روشنفکران قرآنی قرار دهد و به اوصاف آنها متصف نماید.